(قرص ضد بارداری خوراکی)  (Oral contraceptive pill , OCP, Combined oral contraceptive pill) به گروهی از داروهای خوراکی به شکل قرص گفته می شود که برای پیشگیری از بارداری مصرف می شوند. این داروها از پرکاربردترین روشهای پیشگیری از حاملگی در سراسر جهان می باشند و نقشی انقلابی در جامعه انسانی داشته اند.

مصرف این قرص ها از ابتلا به بیماری های آمیزشی نظیر ایدز پیشگیری نمی کند و فقط برای پیشگیری از بارداری هستند.

♦  تاریخچه

در ابتدای قرن بیستم تعدادی از دانشمندان اروپایی همچون Beard ، Prenant  و Loeb متوجه نقش ترشحات جسم زرد (corpus luteum) حاملگی در جلوگیری از تخمک گذاری شدند. در سال ۱۹۲۷ دانشمند اتریشی موفق شد با این ترشیحات نازایی موقت در موشها ایجاد کند. در ۱۹۳۷ Makepeace نشان داد که پروژسترون خالص می تواند تخمک گذاری را در خرگوش مهار کند. Astwood و Fevold یافته مشابهی را در ۱۹۳۹ و در مورد موشها گزارش کردند. در نهایت در سال ۱۹۵۰ Pincus ،Garcia و Rock اثر ترکیبی از پروژسترون و ۱۹- نور پروژستین را در مهار تخک گذاری زنان گزارش کردند.

یکی از ترکیبهای مورد استفاده نوراتینودرل بود که در مطالعات اولیه درصد کمی ناخالصی با مسترانول داشت. دانشمندان با حذف مسترانول از ترکیب متوجه کاهش اثر ضدبارداری و بروز خونریزی تخریبی (breakthrough bleeding) شدند؛ لذا مسترانول را به ترکیب اضافه کردند.

در سال ۱۹۵۰ اولین کارآزمایی بالینی در مورد مصرف قرصهای ترکیبی ضد حاملگی در هائیتی و پورتوریکو انجام شد که با موفقیت صد در صد ترکیب نوراتینودرل-مسترانول در پیشگیری از بارداری مواجه شد. در سال ۱۹۵۹ ENOVID (ترکیب ۹/۸۵ mg نوراتینودرل و ۱۵۰ µg مسترانول) برای مصرف در برخی اختلالات خونریزی زنان مورد تأیید اداره مواد غذائی و داروئی ایالات متحده آمریکا (FDA)  قرار گرفت و در نهایت در نهم ماه مه سال ۱۹۶۰، این سازمان، این دارو را جهت مصرف در پیشگیری از حاملگی مورد تأیید قرار داد. (در حال حاضر در آمریکا از لیست دارویی خارج شده است).

در سال ۱۹۶۰ اولین داروهایی که تنها شامل پروژسترون بودند و همچنین انواع تزریقی طولانی اثر این ترکیبات هورمونی جهت پیشگیری از حاملگی معرفی شدند.

پس از آن میلیونها زن به مصرف این قرصها رو آوردند تا اینکه در سال گزارش هایی مبنی بر اثرات جانبی این دارو به دست آمد. تحقیقات بعدی نشان داد که این عوارض با دوز ترکیبات قرص مرتبط است لذا قرصهای جدیدی طراحی شدند که دوز کمتری از هورمونها را داشتند (قرصهای نسل دوم، ال دی یا (low dose یا افزایش مصرف ترکیبات دو فازی یا سه فازی در ۱۹۸۰ دوز هورمونها در این قرصها کاهش بیشتری داشت به طوری که می توان این دوز را کمترین مقداری که می تواند به طور مؤثری جلوی حاملگی را بگیرد دانست. در ۱۹۹۰ نسل سوم این قرص هاCYCLEN) و( DESOGEN  که شامل ترکیب پروژسترون با اثرات کاهش یافته آندروژنی بودند به بازار آمدند.

♦  ترکیب دارویی

دو نوع اصلی از این قرصها وجود دارد:

1. قرصهای ترکیبی استروژن و پروژسترون که شامل انواع تک فازی (میزان ترکیبات در کل دوره مصرف ثابت است)، دو فازی و سه فازی.
2. قرصهای شامل پروژسترون به تنهایی

♦  استروژن

استروژن مورد استفاده در قرصهای رایج فعلی معمولاً شامل اتینیل استرادیول (ethinyl estradiol) و یا مسترانول می باشد. مسترانول برای فعال بودن باید به اتنیل استرادیول تبدیل شود و از لحاظ اثر بخشی ضعیف تر است.

♦  پروژسترون

انواع مختلفی از پروژستینها وجود دارند که بسته به اثرات استروژنی یا ضد استروژنی (به علت تبدیل متابولیتهایشان به ترکیبات استروژنی) و یا اثرات آندروژنی شان )به علت شباهت ساختاری با تستوسترون) به کار می روند. حسن قرصهای ضد بارداری نسل سوم در این است که پروزسترونهای آن ها اثرات استروژنی نداشته و اثرات آندروژنی بسیار کمی دارد. این مسئله در مورد عوارض شایعی همچون افزایش وزن و آکنه بسیار مورد توجه است.

♦  انواع تجاری

♦  انواع رایج موجود در ایران

• قرص اچ دی Contraceptive HD شامل ۰٫۵ میلی گرم لوونورگسترول و ۵۰ میکروگرم اتینیل استرادیول که امروزه به دلیل عوارض جانبی زیادش به ندرت تجویز می شود
• ال دی Contraceptive LD شامل ۰٫۳ میلی گرم لوونورگسترول و ۳۰ میکروگرم اتینیل استرادیول
• دی ئی Contraceptive DE شامل ۰٫۱۵ میلی گرم دزوگسترل (Desogestrel) و ۳۰ میکروگرم اتینیل استرادیول
•  Contraceptive Triphasic )نام تجاری Triphasil ( شامل لوونورگسترول و اتینیل استرادیول (در سه مرحله و شامل ۲۱ قرص می باشد)
• قرص شیردهی، (Minipil) شامل مقادیری اندک پروژستین است. (در ایران ۳۰ میکروگرم لوونورژسترول)

♦  سایر انواع تجاری

انواع مختلفی از ترکیبات برای تولید این قرصها در بازار به صورت تجاری تولید می شوند. تمامی این ترکیبات با تغییر در انواع مختلف استروژن و پروژسترون و دوز آن ها ساخته می شوند. برای اطلاعات بیشتر به فورمولاسیونهای قرصهای ضد بارداری خوراکی مراجعه شود.

♦  مکانیزم اثر

استروژن و پروژسترون موجود در این قرصها اثر اصلی خود را با تأثیر مهاری بر عملکرد گوناتروپینهای هیپوتالاموس بروز می دهند. این شامل سرکوب ترشح ال اچ و اف اس اچ در خون و جلوگیری از صعود میان چرخه ای ال.اچ. است. همچنین این ترکیب روی ترشحات مخاط گردن رحم، اندومتر رحم و حرکت و ترشحات لوله های رحمی اثر می گذارد و باعث کاهش احتمال بارداری می شود.

♦  طریقه مصرف

بسته به نوع مورد استفاده تفاوتهای اندکی در مصرف این قرصها وجود دارد اما اصول کلی یکسان است. قرصهای ترکیبی معمولاً ۲۱ تایی بوده و فرد هر روز یک قرص را مصرف می کند و سپس ۷ روز قرص نمی خورد که معمولاً در این ۷ روز خونریزی قاعدگی اتفاق خواهد افتاد. معمولاً شروع دارو در ابتدای یک چرخه قاعدگی و یا برای سهولت به خاطر سپاری مصرف قرصها در نزدیکترین یک شنبه به شروع یک خونریزی قاعدگی خواهد بود. تا ۷ روز بعد از شروع قرصها لازم است که از یک روش پیشگیری جایگزین نیز استفاده شود.

فایده شروع استفاده از قرص ها در روز تعطیل این است که فرد احتمالاً در آخر هفته خونریزی نخواهد داشت. اگر در کشوری جمعه تعطیل باشد، در واقع روش فوق به صورت شروع از اولین جمعه پس از شروع قاعدگی خواهد بود.

♦  اثرات جانبی و عوارض

بلافاصله پس از شیوع مصرف این قرصها نگرانی در مورد عوارض این داروها بالا گرفت. با این حال مطالعات نشان داد که بسیاری از عوارض این داروها وابسته به دوز بوده و با کاهش دوز میزان عارضه کاهش می یابد. با داروهای امروزی احتمال بروز این عوارض بسیار کاهش یافته است.

♦  سرطان

• بزرگترین نگرانی در مورد اثرات سرطان زایی در مورد سرطان سینه وجود دارد. وزرات بهداشت ایران درباره احتمال خطر افزایش سرطان سینه در مصرف کنندگان هشدار داده است در مطالعات اخیر نشان داده شده که این افزایش ریسک در زنان جوان و میانسال بسیار کم (۲/۱ تا ۱/۱ برابر) می باشد که ۱۰ سال پس از قطع قرصها این ریسک با فرد عادی برابر می شود. با این حال در صورت بروز سرطان سینه در یک زن که هیچگاه این قرصها را مصرف نکرده، سرطان بیشتر محدود به سینه بوده و احتمال انتشار کمتر و درمان راحتتر خواهد داشت.
• قرصهای ضدبارداری خوراکی باعث افزایش دو برابر ریسک سرطان گردن رحم می شوند (تنها در افرادی که بالای ۵ سال این قرصها را مصرف کرده و مبتلا به عفونت پاپیلوما ویروس باشند).

اثرات ضد سرطان

• قرصهای ترکیبی ضد بارداری اثر خوبی در کاهش ریسک سرطان آندومتر رحم دارند که تا ۱۵ سال بعد از قطع قرص این اثر محافظتی ماندگار است. همچنین این قرصها در زمان مصرف احتمال بروز سرطان تخمدان را کاهش می دهند. همچنین اخیراً شواهدی یافت شده که نقش این قرصها در کاهش سرطان کولورکتال را مطرح می کنند.

♦  عوارض قلبی عروقی

در افراد جوان غیر سیگاری و بدون ریسک فاکتور بیماری های قلبی عروقی ریسک بروز عوارضی همچون سکته قلبی و سکته مغزی با مصرف این قرصها افزایش قابل توجهی نمی یابد. اثبات شده که این داروها ۲۸ درصد ریسک تروبوآمبولی وریدی را افزایش می دهند اما با توجه به شیوع ناچیز این عوارض در زنان بدون زمینه قبلی این افزایش ریسک اهمیت ندارد مصرف انواع قدیمی (اچ. دی) این داروها باعث ایجاد پر فشار خون در ۴ تا ۵ درصد زنان سالم می شود و در ۱۵ درصد زنان مبتلا به پرفشاری خون فشار خونشان را افزایش می دهد؛ که این عارضه نیز در داروهای نسل جدیدتر کمتر مشاهده می شود.

♦  اثرات متابولیک و غدد درون ریز

مطالعات روی انواع اولیه این قرصها اثر منفی آن ها در تحمل گلوکز را نشان دادند که با افزایش قند خون قابل مشاهده بود. با قرصهای فعلی این اثرات کمتر مشاهده می شود همچنین ترکیبات جدید تأثیر قابل توجهی روی چربیهای خون ندارند.

♦  سایر اثرات و عوارض

به طور کلی این قرصها می توانند باعث تهوع، ادم و سردرد )شامل تشدید سردردهای میگرنی) در بعضی افراد شوند. ممکن است لکه بینی(breakthrough bleeding)  در طی دوره ۲۱ روزه مصرف قرص مشاهده شود. همچنین در برخی خونریزی بعد از قطع دارو ممکن است ایجاد نشود که منجر به شک به حاملگی می شود. از دیگر اثرات که ناشی از پروژسترون های قدیمی می باشد می توان به هیرسوتیسم )پرمویی) و آکنه اشاره کرد.

♦  اثرات قرص های پروژسترونی

خونریزی و لکه بینی های نامنظم شایع است؛ که بعد از مصرف بلند مدت کمتر می شوند. این قرصها هیچ نوع عارضه ترومبوآمبولیک ندارند. احتمال بروز هیرسوتیسم و آکنه وجود دارد. افزایش وزن در صورت مصرف انواع ترکیبی با پروژسترونهای قدیمی شایع است.

همچنین با مصرف این قرصها احتمال کاهش اچ دی ال )کلسترول خوب خون) و افزایش ال دی ال )کلسترول بد خون) وجود دارد؛ که آن را ناشی از کاهش استروژن می دانند. به همین ترتیب کاهش چگالی استخوانی (ریسک پوکی استخوان) به دلیل ذکر شده وجود دارد.

♦  تداخلات دارویی

به علت اثر روی ساخت پروتئینهای کبدی این قرصها با بسیاری داروها تداخل دارند؛ که از مهمترین آن ها عبارتند از:

• ریفامپین باعث کاهش اثر بخشی این قرصها می شود.
• ممکن است در مصرف همراه با ترکیبات پنی سیلین و تتراسایکلین کاهش اثر بخشی این قرصها دیده شود.
• مصرف همزمان با این داروها اثر بخشی این قرصها را کاهش می دهد: فنوباربیتال، کاربامازپین، فنی تویین و بسیاری از ضد صرعهای دیگر.
• این داروها باعث افزایش انعقاد پذیری خون شده و لذا می توانند باعث کاهش اثر بخشی داروهای ضدانعقاد خون همچون وارفارین شوند.
• این داروها ممکن است نتایج آزمایشگاهی مربوط به تست تحمل گلوگز و ارزیابی هورمون های تیروئید، گلوکوکورتیکوئیدها و هورمون های جنسی را تغییر دهد.