دکتر فرهاد فاتحی در دانشگاه تهران پزشکی خوانده و در سال ۷۶ فارغ التحصیل شده است. او مدرک کارشناسی ارشد در رشته بهداشت بین الملل را نیز در سال ۲۰۰۶ از دانشگاه هایدلبرگ آلمان دریافت کرده است. دکترای تخصصی در رشته انفورماتیک پزشکی با گرایش تله مدیسین از دانشگاه کوئینزلند استرالیا نیز ارمغان او در سال ۲۰۱۴ است. دکتر فاتحی از سال ۲۰۱۵ فعالیت خود را در مرکز پژوهش های سلامت الکترونیک استرالیا در شهر بریزبین شروع کرده و دوره فوق دکترای سلامت همراه را نیز پی گرفته است. طراحی اپلیکیشن موبایل برای مدیریت دیابت دستاورد تلاش های اخیر اوست. دکتر فاتحی سال ۲۰۱۶ به دانشگاه کوئینزلند برگشت و به عضویت هیأت علمی آن در آمد. در این گفت و گو به مرور سال ها فعالیت او در عرصه پزشکی و به خصوص خلاقیتی که برای بیماران دیابتی به خرج داده است، پرداخته ایم.

* شما در استرالیا، پژوهشگر و استاد دانشگاه هستید اما همچنان ارتباط خود را با ایران حفظ کردید و به انتقال تجربیات به داخل کشور اهتمام دارید. با توجه به شرایط و زیرساخت های ایران، به نظر شما مهمترین اولویت ها و فرصت های توسعه سلامت الکترونیک و موبایل در ایران چیست؟ موانع و تهدید ها چه هستند؟

رشد سریع فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح دنیا باعث شده خیلی از کارهایی که ما در گذشته به شکل سنتی انجام می دادیم در حال حاضر بتواند به صورت الکترونیکی انجام بشود. این تغییر با افزایش دسترسی و در خیلی از موارد با کاهش هزینه ها همراه است. چیزی که در کل دنیا مشاهده می شود این است که تغییرات در حوزه سلامت به سمت الکترونیکی شدن خیلی کندتر از حوزه های دیگر مثل تجارت الکترونیکی یا بانکداری الکترونیکی است. دلیل این اتفاق به پیچیدگی های خاص حوزه سلامت برمی گردد. خوشبختانه امروزه حرکت های خوبی در کشورهای پیشرو صورت گرفته تا این تغییرات را مورد بررسی قرار دهند و به این فکر بیفتند که بخشی از خدمات شان را بر بستر فناوری ارتباطات و اطلاعات ارائه دهند.

* در ایران چطور؟

در ایران مانند سایر کشورهای در حال توسعه خوشبختانه پیشرفت خیلی خوبی در گسترش شبکه های اطلاع رسانی و مخابراتی کشور داشتیم و به طور کلی این یکی از ویژگی های مثبت این فناوری است که توانسته فاصله بین کشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه یافته را کاهش دهد. گسترش فناوری تلفن همراه یا موبایل برای خیلی از کشورها باعث شده که کاهش فاصله آنها از جوامع پیشرفته اتفاق بیفتد. فناوری ارتباطات و اطلاعات به سرعت در میان مردم گسترش پیدا می کند و از اقبال خوبی هم برخوردار است. به طور کلی وقتی درباره سلامت الکترونیک یا سلامت همراه صحبت می کنیم در هر کشور با توجه به شرایط خاصش و نیازهایی که دارد باید بهره مند شود، بنابراین می شود اولویت هایی را انجام داد. این کار با مطالعات خاصی که اولویت سنجی نامیده می شود صورت میگیرد. چیزی که در بین اکثر کشورهای دنیا مشترک است این است که نقش بیماری های مزمن و تاثیرات گوناگون اقتصادی-اجتماعی آن در جوامع، خیلی پررنگ شده و خیلی از اقدامات یا مداخلاتی که در زمینه سلامت الکترونیک و سلامت همراه دیده می شود برای کاهش بار اقتصادی بیماری های مزمن و کمک به این بیماران است. من تصور می کنم در ایران نیز مانند سایر کشورها یکی از بهترین بسترهایی که در آن می شود از سلامت الکترونیک یا سلامت همراه استفاده کرد بیماری های مزمن هست که متاسفانه در جامعه ما هم رو به گسترش است. بیماری هایی نظیر بیماری های قلب و عروق و بیماری های غدد مثل بیماری دیابت برای استفاده از این فناوری ها گزینه های بسیار مناسبی هستند و می توانند نتایج خیلی خوبی را به ما بدهند، هم به لحاظ کمک به درمان بیماران و هم به لحاظ تغییر سبک درمان از حالت پزشک محور به سمت مدل های ارائه خدمات بیمار محور.

* که البته با چالش های جدی روبروست.

طبیعی است در این راه یا در هر تغییر راهبردی دیگر که ما در کسب و کار عادی می بینیم موانع و تهدیداتی وجود دارد. این موانع در اکثر کشورهای دنیا شبیه به هم است. یکی از موانعی که بر سر راه گسترش خدمات سلامت الکترونیکی و از جمله سلامت همراه وجود دارد عدم حمایت شرکت های بیمه گر و عدم وجود قوانینی که استفاده از این خدمات را قانونمند کند می باشد. علاوه بر این موارد، در ایران، مشکل دیگری بر سر راه گسترش این خدمات وجود دارد و آن عدم حمایت کافی از سوی دولت یا منابع سرمایه گذاری برای شرکت های نوپا در این زمینه است که باعث می شود ایده های خلاقانه به محصول تبدیل نشود یا اینکه حرکت از پژوهش به سمت ایجاد یک محصول و به کار گیری آن در سطح جامعه دشوار شود یا به کندی صورت پذیرد. خوشبختانه در کشور ما توانمندی خوبی از نظر نیروی فنی ماهر وجود دارد؛ کسانی که از نظر برنامه نویسی یا سایر امور کامپیوتری در کار خود خبره هستند. همچنین ما شاهد توسعه رشته های انفورماتیک پزشکی، مدیریت اطلاعات بهداشتی، فناوری اطلاعات سلامت و رشته هایی وابسته به این حوزه در دانشگاه های کشور هستیم که گسترش این رشته ها باعث می شود نیروهای فنی متخصص و مسلط به این دانش را بتوانیم در داخل کشور تربیت کنیم تا بتوانند به این حرکت ها و تغییرات جهت دهی خوبی بدهند.

* چه فرصت های دیگری وجود دارد؟

یک فرصت خوبی که سلامت الکترونیکی می تواند برای کشور به ارمغان بیاورد که به نوعی در کشورهای دیگر هم دیده می شود عبارت است از افزایش دسترسی به خدمات و کاهش هزینه ها در بخش سلامت. در کشور ما که گستردگی جغرافیایی زیادی دارد و از توزیع نیروی انسانی متخصص در سطح کشور به طور یکسان برخوردار نیست، می تواند راه حل خیلی خوبی برای رفع مشکلات موجود بر سر راه دسترسی به خدمات تخصصی و فوق تخصصی پزشکی باشد. خوشبختانه دانشگاه های ما هم در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و هم در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از چندین سال قبل به حوزه سلامت الکترونیک توجه کردند و به ویژه در دانشگاه علوم پزشکی کشور رشته های گوناگونی که می تواند نیروی متخصص مورد نیاز برای سلامت الکترونیک را تربیت کند به وجود آمدند که شاید مهم ترین این رشته ها انفورماتیک پزشکی هست که الان در بیش از ۷ دانشگاه کشور در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا تدریس می شود و دانش آموختگان این رشته به تعداد قابل توجهی رسیده اند.

*جایگاه شرکت ها و استارت اپ های ایرانی در حوزه سلامت الکترونیکی را چگونه می بینید و آینده آنها به نظر شما چگونه است؟

در زمینه سلامت الکترونیک شرکت های استارت آپ نقش خیلی مهمی را می توانند داشته باشند. عمدتاً محصولات و خدماتی که در این حوزه دیده می شود خیلی خلاقانه هستند. افرادی که در این زمینه تخصص و دانش دارند می توانند با مطرح کردن یک سری ایده های خلاقانه، تغییر خوبی در چگونگی ارائه خدمات بهداشتی و سلامت پیشنهاد کنند. البته این مستلزم آن است که حمایت کافی از این شرکت ها به عمل بیاید تا بتوانند ایده های خود را به محصول یا خدمت مورد نظرشان تبدیل کنند و سپس در سطح جامعه مورد استفاده قرار بگیرد. خیلی از شرکت های استارت آپی که در این زمینه در کشورهای خارجی می بینیم مبتنی بر پروژه های پژوهشی دانشجویان در دانشگاه بوده و به عبارت دیگر ارتباط صنعت با دانشگاه که در حوزه های مختلف در سطح کشور مطرح می شود در اینجا می تواند یک نمود عینی خیلی خوب داشته باشد، به این شکل که پژوهش هایی که در دانشگاه ها انجام می شود منجر به ایجاد یک مدل اولیه یک سیستم (پروتوتایپ) شوند. بعد این مدل اولیه را می توان در قالب شرکت های استارت آپ به یک محصول یا سرویسی تبدیل کرد که در سطح گسترده برای مردم کاربرد پذیر باشد.

* آینده این شرکت ها روشن است؟

آینده شرکت های استارت آپی در زمینه سلامت الکترونیکی به این برمی گردد که حمایت دولت یا سرمایه گزاران از این شرکت ها چگونه باشد و چه تسهیلاتی برای این شرکت ها در نظر گرفته شود. از سوی دیگر آینده آنها تابع شرایط کلی حوزه اقتصاد سلامت در کشور قرار می گیرد. با وضع قوانین مناسب و پیشنهاد راهکارهای درست برای گردش مالی مورد نیاز در سیستم سلامت کشور،  حتماً شرایط بهتری در انتظار این شرکت ها خواهد بود. بی تردید  رواج کاربرد خدمات الکترونیکی در حوزه های گوناگون می تواند باعث رشد این شرکت ها نیز گردد .

* وضعیت دانشگاه ها و مراکز پژوهشی ایرانی را در حوزه انفورماتیک پزشکی چگونه ارزیابی می کنید و نقاط قوت و ضعف این بخش چیست؟

در مورد وضعیت آکادمیک این رشته در کشور، باید توجه کرد که این رشته در کشور ما یک رشته نوپاست و مشکلات خاص خودش را دارد که شاید در اکثر رشته های جدید آن را می بینیم. خوشبختانه با رشد کمّی خوبی که در این زمینه داشتیم نیاز ما به نیروی انسانی ماهر و متخصص  تا حد زیادی برطرف شده است ولی از طرف دیگر مشکلات دیگری هم داریم. اگرچه این رشته برای دانشگاه ها تعریف شده است و در حال تدریس است و نیروهای آن دارند تربیت می شوند، زمینه به کارگیری موثر این نیروها در سیستم بهداشت و درمان کشور به خوبی دیده نشده است. دانش آموختگان رشته انفورماتیک پزشکی برای استخدام، دچار  مشکل هستند و برای این قضیه باید چاره ای اندیشیده شود. یک مشکل دیگر که به چشم می خورد این است که به طور کلی رشته انفورماتیک پزشکی آنطور که باید و شاید در بین اقشار مختلف مردم و به ویژه مسوولان و سیاستگزاران شناخته شده نیست. در حال حاضر هزینه زیادی برای تربیت نیروی انسانی این رشته صرف می شود و باید قابلیت این نیروها به مسوولان شناسانده شود تا بتوانند در جایگاه مناسب از متخصصان این رشته بهره برداری کنند.

* یکی از موضوعات مورد علاقه شما دیابت است. سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده است تا سال ۲۰۲۵ بیش از ۳۰۰ میلیون بیمار دیابتی در دنیا وجود خواهد داشت. بر اساس آمارهای مختلف، میلیونها ایرانی هم مبتلا به دیابت هستند. آیا سلامت الکترونیک راهکاری برای کنترل دیابت و آگاهی مردم پیشنهاد می نماید؟

بیماری دیابت الان یکی از معضلات بهداشتی خیلی از کشورهای دنیاست و آمار آن رو به افزایش است. برای این موضوع دلایل گوناگونی مطرح شده است و یکی از مهم ترین آنها، تغییر سبک زندگی است که باعث می شود افراد فعالیت فیزیکی کمتری داشته باشند رژیم غذایی شان نامناسب باشد. استفاده از غذای آماده (فست فود) باعث اضافه وزن و چاقی می شود و وزن بالا یکی از عوامل زمینه ساز ابتلا به دیابت است. دیابت در کشور ما رو به گسترش است و متاسفانه درمان ندارد. مبتلایان به این بیماری باید تا آخر عمر از روش های خودمراقبتی استفاده کنند تا سطح قند خون آنها طبیعی باشد. این خودمراقبتی هم برای درمان دارویی مهم است و هم روش های غیر دارویی.

* شما در مرکز تحقیقات سلامت الکترونیک استرالیا، موفق به طراحی یک اپلیکیشن سلامت همراه برای بیماران دیابتی شده اید، لطفا در مورد این اپلیکیشن بیشتر توضیح دهید. آیا در کنترل بیماری دیابت موثر بوده است؟

کاربرد تله مدیسین برای مشاوره های تخصصی بیماری دیابت موضوع پروژه دکترای تخصصی من بود در دانشگاه کوئینزلند استرالیا بود که در حدود ۴ سال روی آن کار کردم.  در این پروژه ما بررسی کردیم که مشاوره های بیماری دیابت را تا چه حد می توان از طریق ویدئو کنفرانس ارائه داد و نتایج این مشاوره ها که از راه دور و از طریق ویدئو کنفرانس ارائه می شود تا چه حد قابل قبول است و با نتایج مشاوره هایی که به صورت عادی و حضوری توسط بیمار و پزشک در یک محیط فیزیکی انجام می شود تا چه حد شبیه به هم است که خوشبختانه نتایج آن خوب بود. این پژوهش در کلینیک دیابت بیمارستان فوق تخصصی پرنسس الکساندرا (Princess Alexandra Hospital) در شهر بریزبین استرالیا انجام شد و یافته های آن در قالب چندین مقاله علمی در ژورنال های معتبر به چاپ رسید. بعد از آن زمینه پژوهشی من در دوره فوق دکترا تخصصی تر شد و با توجه به اینکه تلفن های موبایل هوشمند گسترش زیاد و سریعی بین مردم پیدا کرده به سمت پژوهش روی سلامت همراه برای مراقبت از دیابت رفتم. در پروژه ای که الان روی آن کار می کنم ما یک اپلیکیشن موبایل طراحی کردیم که به بیماران دیابتی کمک می کند اطلاعات خود را بهتر و دقیق تر و در زمان سریعتری گردآوری کرده و این اطلاعات را به تیم درمانی خود منتقل کنند. تیم درمانی با پایش از راه دورِ شرایطِ بیمار این امکان را دارد تا خطرات احتمالی یا مشکلات احتمالی بیمار را از راه دور تشخیص دهد و متناسب با شرایط بیمار راهکار درمانی او را تغییر دهد یا در صورت نیاز با بیمار تماس برقرار کند و از راه دور به بیماران مشاوره دهند(از طریق تماس صوتی و یا از طریق ویدئو کنفرانس روی گوشی تلفن همراه). این پروژه سلامت همراه برای مراقبت از بیماران دیابتی که من در حال حاضر روی آن کار می کنم یک پروژه مشترک است بین مرکز سلامت آنلاین دانشگاه کوئینزلند استرالیا با مرکز پژوهش های سلامت الکترونیک استرالیا و همینطور اداره بهداشت ایالت کوئینزلند.

* شما در این پروژه ها مشخصاً به دنبال چه چیز هستید؟

ما در پروژه های سلامت همراه بیشتر در پی آن هستیم که توانمندی های بیمار را برای انجام وظایف خودمراقبتی را افزایش دهیم؛ به این شکل که با توجه به مداخلاتی که از طریق گوشی هوشمند صورت می گیرد بیماران نسبت به وضعیت خودشان آگاهی بیشتری پیدا می کنند و با راهکارهایی که به گونه های مختلف در این اپلیکیشن ها پیاده سازی می شود به بیمار یادآوری می شود که چه کارهایی باید انجام بدهد و برای مصرف صحیح و به موقع دارو به بیمار کمک می شود. آموزش به بیمار هم مورد دیگری است که از طریق تلفن همراه صورت می گیرد که منجر به افزایش مهارتهای خود مراقبتی در آنها می شود. در سال های اخیر ابزارهای پوشیدنی زیادی در دسترس مردم قرار گرفته است و مزیت مهمی که فناوری سلامت همراه دارد این است که می تواند با توجه به ویژگی های فردی بیمار، ارائه خدمات شخصی سازی شود. اگر قبلا ما تنها یک روش ثابت برای درمان همه بیماران دیابتی داشتیم الان می توانیم بر بستر فناوری سلامت همراه و با کمک ابزارهای پوشیدنی و دستگاه هایی که به صورت بیسیم اطلاعات بیمار را گردآوری و مخابره می کند، خدماتی را به بیماران ارایه کنیم که دقیقاً مطابق با نیازهای آنها باشد. این اطلاعات در یک پایگاه داده ها گردآوری می شود و مورد پردازش قرار می گیرند. پس این امکان وجود دارد که خدمات مورد نظر برای هر بیمار به صورت انفرادی سفارشی سازی یا به عبارت دیگر شخصی سازی شود که متناسب با وضعیت فرد بیمار است. این رویکرد خدمات سلامت شخصی سازی شده نامیده می شود و چیزی است که تا قبل از پیدایش فناوری جدید یا امکان پذیر نبود یا اینکه با سختی زیادی انجام میشد. اما با کمک این فناوری جدید که الان در دسترس درصد زیادی از مردم هست انجام این گونه مداخلات و سفارشی سازی ارائه خدمات برای هر بیمار به سادگی امکانپذیر است.

* اپلیکیشنی که شما طراحی کردید الان در چه مرحله ای است؟

اپلکیشنی که ما در مرکز پژوهش های سلامت الکترونیک استرالیا طراحی کردیم ، الان مراحل نهایی ارزیابی های بالینی خود را می گذراند و به بیمار کمک می کند تا با استفاده از یک دستگاه اندازه گیری قند خون خانگی که مجهز به بلوتوث هست از خود بهتر مراقبت کند. به عبارت دیگر، وقتی بیمار سطح قند خونش را اندازه می گیرد این اندازه گیری ها به صورت بی سیم و بدون نیاز به مداخله بیمار از دستگاه اندازه گیری قند خون به اپلیکیشن موبایل منتقل می شود. بعد بیمار می تواند روی اپلیکیشن موبایلش میزان و زمان مصرف داروهایش را وارد کند و این اطلاعات از طریق اینترنت برای تیم درمانی ارسال می شود  و در یک پایگاه داده تحت وب گردآوری می شود. پزشکان و پرستارانی که در درمانگاه مسئول ارائه خدمت به آن بیماران هستند می توانند وضعیت بیماران را پایش کنند و اگر موارد مشکل داری مشاهده کردند که قند خون بیمار خارج از سطح طبیعی بود یا تعداد دفعات آزمایش قند خون از حدی کمتر بود یا به طور کلی شرایط غیر طبیعی داشت که نیاز به مداخله داشته باشد، این امکان فراهم می شود تا اولاً آن بیماران به سادگی شناسایی شوند و دیگر آنکه امکان ارتباط تیم درمانی با بیمار به راحتی از طریق موبایل فراهم است. این ارتباط می تواند از طریق پیامک باشد که از طریق تلفن همراه ارسال می شود یا از طریق پیام هایی که از داخل اپلیکیشن به بیمار می رسد. اگر هم نیاز به مشاوره بود، پزشک متخصص می تواند از طریق تلفن یا ویدئو کنفرانس که روی اپلیکیشن موبایل هست با بیمار تماس برقرار کند و یک مشاوره از راه دور انجام شود تا آن مشکل بیمار برطرف شود و از پیشروی بیماری به سمت ایجاد عوارض ناتوان کننده در بیماری دیابت مثل از دست دادن کلیه، قطع پا، نابینایی و به خصوص عوارض قلبی و عروقی جلوگیری کند.

* این اپلیکیشن تا الان چقدر موفق بوده است؟

این اپلیکیشن تا کنون در چند مرحله تست شده است. ابتدا در مرحله آزمایشگاهی در مرکز پژوهش ها و به دست پژوهشگران. بعد از آن از چند فرد داوطلب دعوت کردیم که با اپلیکیشن کار کنند تا کاربردپذیری آن را ببینیم و اشکالاتی را که در طراحی وجود داشت برطرف کنیم و مطمئن شویم همه بخش های سیستم درست کار می کند و ارتباط بین اپلیکیشن و پایگاه داده تحت وب به خوبی انجام می شود. در مرحله بعد ما از یک سری بیمار دیابتی دعوت کردیم تا از این اپلیکیشن استفاده کنند و نقاط ضعف و قوت این اپلیکیشن را به ما بگویند تا بتوانیم در طراحی اپلیکیشن آنها را لحاظ کنیم و این اپلیکیشن بتواند رضایت بیشتری را از سوی بیماران به خود جلب کند. یکی از عواملی که باعث می شود پروژه های سلامت همراه زیاد موفق نباشند همین مورد هست که در طراحی اپلیکیشن ها از نظرات بیماران استفاده نشده و آن تیم طراح همه چیز را بر اساس فکر خود و بدون نظرخواهی از بیماران پیاده سازی می کردند. ما در طراحی این اپلیکیشن از همان ابتدا نظر بیماران را دخالت دادیم و در تمام طول طراحی این سیستم از نظر کاربران استفاده کردیم. همچنین نقطه نظرات پزشکان و پرستاران هم لحاظ شد. در حال حاضر این اپلیکیشن در کلینیک سرپایی دیابت یک بیمارستان دانشگاهی در شهر بریزبین استرالیا در حال تست شدن است. وقتی تست این مرحله سیستم تمام شد در مرحله بعدی، برای اینکه ما هزینه اثربخشی این سیستم را بسنجیم قرار است در یک کارآزمایی بالینی، این سیستم را عملا در فرآیند عادی ارایه خدمت در یک کلینیک دیابت به کار بگیریم و پرسنل برای انجام امور روزانه خود از آن استفاده کنند. در این مطالعه ما بررسی خواهیم کرد که کاربرد این سیتم تا چه حد می تواند در هزینه های یک کلینیک دیابتی صرفه جویی کند.

از لطف شما برای شرکت در این مصاحبه سپاسگزاریم.