(اعتیاد) یک بیماری است که در آن بیمار رفتاری که عوارض بدی دارد را متداوما تکرار می کند. این بیماری با ایجاد اختلال در کنترل بر سیستم رفتار-پاداش، باعث تکرار آن رفتار می گردد بیماری اعتیاد مدارهای عصبی مربوط به نظام پاداش، انگیزش، و حافظه را در مغز دچار اختلال کرده، و اختلال در این سیستم ها در مغز باعث بروز عوارض بیولوژیکی، فیزیولوژیکی، اجتماعی و روحی می گردد بررسی اعتیاد به عنوان عارضه ای روانی، اجتماعی و اقتصادی از دیدگاه علوم پزشکی، روان شناسی و جامعه شناسی و همین طور از دیدگاه های فلسفه، قانون، اخلاق و مذهب صورت می گیرد. از سال ۱۹۶۴ میلادی، سازمان بهداشت جهانی استفاده از عبارت وابستگی دارویی یا وابستگی به دارو را به جای اصطلاح اعتیاد توصیه نموده است.

♦  تعریف اعتیاد

در عموم به لحاظ مفهومی، بیماری اعتیاد یک بیماری اصلی، مزمن و عصبی است، که در اثر عواملی ژنتیکی، فیزیولوژیک و اجتماعی رشد و بروز پیدا می کند، به طوری که وجه مشخصه این بیماری اختلال در کنترل انجام عملی، و یا احساس اجبار در انجام یک عمل مشخص، با وجود آگاهی نسبت به عواقب خطرناک آن باشد.

وابستگی به مواد (مواد مخدر و مشروبات الکلی)، یا عادت های ناهنجار، یک اختلال روان پزشکی و روان شناسی بوده که از یک سو، معنای لغت خوشبختی را در زندگی فرد و خانواده او از بین می برد و از سوی دیگر آسیب های اجتماعی و اقتصادی بیشماری را به همراه دارد. البته عادتهای ناهنجار و اعتیادهای رفتاری مستقل از مواد شیمیایی تا همین سالهای اخیر هم در طبقه بندی های رسمی به عنوان اعتیاد محسوب نمی شدند و مدت کوتاهی است که اعتیادهایی مانند اعتیاد به اینترنت، اعتیاد به کار و اعتیاد به بازی های کامپیوتری به عنوان شکلی از اعتیاد طبقه بندی شده و مورد توجه قرار می گیرند.

یکی از بزرگترین مشکلات اغلب کشورها در عصر امروز، پدیده سوء مصرف مواد است، که بطور مستقیم و غیر مستقیم، کوتاه مدت و بلند مدت، کیفیت زندگی ساکنین آن را تحت الشعاع قرار داده است. 

اعتیاد پاسخ فیزیولوژیک بدن است به مصرف مکرر مواد اعتیادآور این وابستگی از طرفی باعث تسکین و آرامش موقت و گاهی تحریک و نشاط گذرا برای فرد می گردد و از طرف دیگر بعد از اتمام این اثرات سبب جستجوی فرد برای یافتن مجدد ماده و وابستگی مداوم به آن می شود. در این حالت فرد هم از لحاظ جسمی و هم از لحاظ روانی به ماده مخدر وابستگی پیدا می کند و مجبور است به تدریج مقدار ماده مصرفی را افزایش دهد.

♦  اعتیاد مجاز و غیرمجاز

اعتیاد را می توان به دو گروه مجاز و غیرمجاز تقسیم  بندی نمود.

اعتیاد مجاز، شامل مصرف مداوم موادی است که به عنوان دارو شناخته می شوند. این مواد دارویی ممکن است طبیعی یا مصنوعی باشند و با تجویز پزشک و یا به صورت خودسرانه مصرف شوند. اعتیاد به موادی مانند تنباکو و سیگار نیز که از نظر روانی وابستگی ایجاد می کند و باعث تداوم مصرف می شود، در ردیف اعتیاد مجاز طبقه بندی می شود.

اعتیاد غیرمجاز: وابستگی فرد به مصرف همیشگی مواد مخدر و به گونه ای که قوانین کشور یا بین المللی آن را غیر قانونی بشناسد، اعتیاد غیر مجاز نامیده می شود.

♦  مواد اعتیادآور

راهنمای تشخیصی و آماری اختلال های روانی در آخرین ویرایش خود (DSM-5 2013) مواد مخدر را در ۱۰ رده به شرح ذیل طبقه بندی کرده است:

• ۳۰۳-۹۰ وابستگی به الکل
• ۳۰۵-۹۰ مسمومیت با کافئین
• ۳۰۴-۳۰ وابستگی به کانابیس )مشتقات گیاه شاهدانه شامل شبه حشیش هایی مانند حشیش، گراس، و کانابیس صنعتی)
• ۳۰۴-۵۰ وابستگی به مواد توهم زا
• ۳۰۴-۶۰ وابستگی به مواد استنشاقی )مانند چسب، بنزین و غیره)
• ۳۰۴-۰۰ وابستگی به مواد افیونی )شامل تریاک، هروئین، تمجیزک غیره..)
• ۳۰۴-۱۰ وابستگی به مواد آرام بخش )شامل مواد آرام بخش، خواب آور و یا ضد اضطراب، بنزودیازپین ها)
• ۳۰۴-۹۰ وابستگی به مواد محرک )موادی مانند آمفتامین، شیشه، کوکائین)
• ۳۰۵-۱ وابستگی به تنباکو
• ۳۰۴-۹۰ وابستگی به مواد دیگر

در نوعی دیگر از تقسیم بندی مواد مخدر بر حسب نوع تاثیرشان بر سیستم عصبی مرکزی به سه گروه تقسیم می شوند:

• تحریک کننده های سیستم عصبی مانند آمفتامین، شیشه، کوکائین، کافئین، نیکوتین، اکستازی
• کند کننده های سیستم عصبی همچون الکل، باربیتوراتها، مشتقات شاهدانه (حشیش، ماری جوانا)، مشتقات افیون (تریاک، هروئین، کراک)، مواد استنشاقی (چسب، بنزین، آستون، تینر و غیره)
• مواد توهم زا شامل مسکالین، ال اس دی، پسیلوسیبین، پی سی پی، اکستازی

♦  مواد مخدر و اثرات مخرب جسمی و روانی آن ها

اعتیاد را می توان یک مسمومیت مزمن دانست که برای شخص و هم برای خانواده و جامعه اش مضر است. انواع آن به شرح زیر است.

۱– تریاک: که بیشتر در بین افراد مسن درگذشته معرف آن رواج داشته اما امروزه در بین جوانان و نوجوانان توزیع و مصرف می گردد، ماده ای خواب آور بوده و شخص معتاد از مصرف آن احساس لذت ونشاطی «نئشگی» می نماید. معرف آن به تدریج باعث افزایش طلب می گردد و فرد لحظه ای به خود می آید که قادر به ترک آن نیست.

۲– مرفین: که از تریاک گرفته می شود و بدو صورت مایع و پودر مصرف می گردد، مصرف این مواد در بین جوانان زیاد است و ماده ای خواب آور و اثرات تریاک را دارد.

۳– هروئین: این مواد از ترکیبات شیمیایی ساخته شده و اثرش سه برابر مرفین بوده و خواب آور است، شخص معتاد همیشه در حال چرت زدن می باشد و چشمهای خواب آلود دارد.

۴– کوکائین : موادی تحرک زا، توهم آور و اغفال کننده است، کسانی که به این دارو معتاد می شوند معمولاً سادیسم جنسی پیدا می کنند و بهمین دلیل افراد بسیار خطرناکی هستند معتاد پس از مصرف این دارو احساس شعف زاید الوصفی پیدا می کند و شاد می شود و لذت جنسی او تشدید پیدا می کند، اثرات جسمی آن کم است در حالیکه از نظر روانی اثراتش از هروئین بیشتر است.

۵–ال. اس. دی: مصرف این مواد اعتیاد جسمانی ندارد ولی دارای اثرات مغزی و روانی زیانبخشی است، این مواد توهم زا بوده و اعتیاد روانی را بهمراه دارد.

۶–آمفتامین ها: موادی محرک زا و اعتیاد آور است. این مواد سیستم مرکز عصبی را تحریک می کند، این مواد در میان دانشجویان مصرف بیشتری دارد زیرا باعث کم خوابی بوده و شخص را در حالت محرکی قرار می دهد. مصرف این مواد باعث می شود بدن در برابر آن مقاوم شود لذا شخص معتاد ناگزیر می گردد بیشتر مصرف کند.

۷–ماری جوانا و حشیش: مصرف این مواد، اعتیاد جسمانی نداشته ولی اعتیاد روانی می آورند و بهمین جهت زیان آور هستند، مصرف این مواد اثرات مغزی ناگواری را به همراه داشته و اغلب به صورت سیگار مصرف می شونداثرات مخرب آن: خواب آرامش بخش، تشدید احساس، خنده های بی مورد و طولانی، لذت بخش بودن زمان و مکان، لکن وقتی تأثیر دارو تمام می شود شخص معتاد حالت و احساس بدی پیدا می کند و امکان ارتکاب جرم زیاد می شود و از سوی دیگر عاملی برای مصرف مواد مخدر قوی تر همانند هروئین می باشد.

۸– متادون: داروی مخدری است که به دلیل نیمه عمربالای آن بیش از۲۴ ساعت جهت درمان اعتیاد به کار برده می شود وفقط درمراکز ترک اعتیاد و توسط پزشک باید تجویز شود.

۹–مواد استنشاقی:این گروه شامل مواد شیمیایی گوناگونی است که به سرعت تبخیرمی شوند. برخلاف سایرمواد موردسوء مصرف که براساس تاثیری که برسیستم اعصاب مرکزی می گذارند تقسیم بندی می شوند، این مواد برمبنای شیوه مصرف مشترکی که دارند دریک گروه جای گرفته اند. مواد استنشاقی براساس عملکرد داروشناختی خود به سه دسته تقسیم می شوند: حلال های فرار، نیتروس اکسید ونیتریت ها. گروه اول یعنی حلال های فرارشایع ترین مواد استنشاقی مورد سوء مصرف هستند. انواع سوخت ها مانند بنزین، گازوئیل وگازفندک، داروهای بیهوشی مانند اتر، چسب ها، انواع اسپری ها، رنگ های شیمیایی و… دراین گروه قرار می گیرند.

۱۰–تمجیزک:مایع زرد رنگ تزریقی است که پس از ترکیب با خون شخص مصرف کننده در رگ تزریق می شود.

♦  مراحل اعتیاد

1. آشنایی: در این مرحله فرد از راه های مختلف (مثلاً از طریق دوستان خود) با مواد مخدر و نحوه استعمال آن آشنا می شود.
2. شک و تردید: در این مرحله، فرد سعی می کند با میل خود مبارزه کند.
3. اعتیاد واقعی: در این مرحله فرد دچار اعتیاد می شود و برای رسیدن به حالت نشئگی، هر بار بر میزان مصرف خود می افزاید.

♦  معتادان مزمن

هرکسی که مواد مصرف می کند معتاد محسوب نمی شود. کسانی که مواد مصرف می کنند به سه دسته تقسیم می شوند اما درمیان آن ها تنها معتادان مزمن هستند که به بیماری اعتیاد مبتلا می شوند.

♦  مصرف کننده تفننی

• هرچند وقت یکباربرای تفریح ودرمواقع ومناسبتهای خاص موادمخدرمصرف می کند.
• هروقت که اراده کند می تواند از مصرف مواد مخدر دست برداشته و ترک کند.
• احساس سرخوشی می کند و بیش از حد مصرف نمی کند – واکنش عادی نسبت به مواد دارد.
• دارای قدرت واراده لازم برای کنترل مصرف یا ترک مواد می باشد.

♦  مصرف کننده شدید

• برای کمک به تحمل استرس وفشارزندگی مواد مصرف می کند.
• به خاطرفرارازاحساسات دردناک مواد مصرف می کند.
• میزان مصرف خود را به تدریج افزایش داده و در نتیجه مقاومت بدن آن ها در مقابل مواد بیشتر می شود.
• وقتی مواد دردرسترس قرارندارد احساس بیقراری می کند.
• آغاز تجربه در روند بد شدن حال جسمی وروانی.
• آغاز روند بی سر و سامانی وضعیت تحصیلی و یا شغلی.
• آغاز روند ازدست دادن علاقه به لذتهای ساده.
• آغاز گرایش به گوشه گیری و انزوا.
• مصرف کننده شدید به محض داشتن دلیل کافی برای دست کشیدن و ترک مواد مخدر، قدرت آن را دارد که مصرف مواد را کنترل یا ترک کند.
• مصرف کننده شدید می تواند به مصرف کننده تفننی یا معتاد واقعی تبدیل شود.

♦  معتادان مزمن

• معتادان مزمن هرگز نمی تواند به حالت مصرف کننده تفننی یا شدید باز گردد.
• معتادان از مصرف مواد مخدر به شدت احساس لذت و آرامش می کنند.
• مغز به مصرف مواد عادت کرده و برای اینکه بطور عادی فعالیت کند به مواد مخدر وابسته می شود.
• ساختار و سیستم ارتباط مغز حالت غیرعادی پیدا می کند.
• از دست دادن سلامت عقل و رفتارهای عصبی و خشن.
• با وجود عواقب ناگوار، قادر به ترک کردن مواد مخدر نیست – این حالت آلرژی نامیده می شود.
• مغز بیش از پیش به مواد مخدر نیاز پیدا می کند – چنین حالتی را پدیده ویار می نامند.
• برای اینکه احساس لذت قبلی را به دست آورد باید همواره مقدار بیشتری مواد مخدر مصرف کند – مقاومت بدن افزایش پیدا می کند.
• نادیده گرفتن و بی توجهی به خود و دیگران.
• ازدست دادن ارتباط بادوستان، خانواده وجامعه.
• ناتوانی در انجام کار و فعالیتهای عادی.
• دچار مشکلات قانونی شدن.
• بیماری اعتیاد شکل گرفته وحالت پیشرفته پیدا کرده است.
• برای فعالیت عادی روزمره به مواد مخدر نیاز دارد.
• مواد مخدر در مقایسه با دیگر مسائل در اولویت قرار می گیرد.
• بی علاقه شدن به زندگی و افتادن به فکر خودکشی.
• خماری کشیدن در زمانی که مواد مورد نیاز بدن کمتر از حد معمول به آن داده شده و یا کاملاً قطع شود.
• تلاش پی در پی اما بیهوده برای ترک اعتیاد.
• بی سر و سامانی و غیرقابل اداره شدن زندگی.
• ناامیدی و ناتوانی کامل

♦  زیان های جانبی

اعتیاد به مواد مخدر افزون بر زیان هایی که به طور مستقیم برای مصرف کننده آن دارد و هیچ فایده و سودی برای استفاده آن تأیید نشده است، یکی از عوامل اصلی گسترش بیماری هایی چون ایدز و هپاتیت می باشد و همچنین زیان های اجتماعی و اقتصادی درخوری برای جامعه دارد که از آن میان می توان به از بین بردن بخشی از نیرو و مغز فعال جامعه اشاره کرد از جمله مهمترین آسیب هایی که مصرف مواد مخدر بر سلامتی فرد دارد کاهش قوای جنسی در بلند مدت است.

اگرچه برخی از مواد مخدر در لحظه باعث افزایش میل جنسی و برانگیختگی می شوند، ولی اکثر آن ها در طولانی مدت قوای جنسی را کاهش می دهند. برای مثال مصرف متادون سبب کاهش و از بین رفتن میل جنسی، اختلال نعوظ و اختلال در انزال می گردند. حدود ۷۵ درصد از معتادان به متادون، از کاهش و یا از بین رفتن میل جنسی شکایت دارند. حدود ۷۰ درصد دارای مشکل در برانگیختگی جنسی و ۶۰ درصد دارای مشکل در رسیدن به ارضاء جنسی هستند. ."

به تازگی، برخی با مدل سازی اعتیاد با به کارگیری دانش اقتصاد نشان داده اند که درآمد و مصرف امروز مواد مخدر به چه میزان بر تقاضای مواد مخدر در آینده تأثیر خواهد گذاشت.

♦  علائم اعتیاد

بنا بر تعریف انجمن روانشناسان ایالات متحده اگر در یک دوره ۱۲ ماهه حداقل سه مورد از علائم زیر در فردی که مواد مخدر مصرف می کند نمایان شود، فرد به بیماری اعتیاد مبتلا شده است. این علائم عبارتند از:

1. مقاوم تر شدن بدن یا تلورانس
2. وسوسۀ مصرف
3. افزایش مصرف
4. از دست دادن کنترل روی میزان مصرف
5. ادامه مصرف با وجود عواقب خطرناک
6. بروز نشانه های خماری در صورت عدم مصرف

♦  آزمایش اعتیاد

یکی از آزمایش های سنتی اعتیاد آزمایش ادرار است که روشی حتمی و دقیق نبوده و فرد می تواند با استفاده از مصرف مواد شیمیایی ویژه ای نتیجه آزمایش را تغییر دهد هرچند که روش های دیگری برای آزمایش اعتیاد وجود دارد که با اطمینان بسیار بالا می توان از آن ها بهره گرفت با توجه به ماهیت و ساختار اعتیاد، توجه به بعد روانی این بیماری نیز بسیار ضروری است. از این رو تست ها و آزمایش هایی نیز برای پی بردن به وضعیت اعتیاد فرد با توجه به جنبه های رفتاری و روانی آن ها موجود می باشد که شامل پرسش هایی است که خود فرد باید به آن ها پاسخ دهد.

♦  داروهای ترک اعتیاد به مواد مخدر و روانگردان

• )بوپرنورفین (به عنوان ضددرد ، مسکن قوی و جایگزین مواد مخدر و اعتیاد آور
• )شربت تریاک (یک ماده مخدر و مسکن درد و اعتیاد آور
• )متادون (داروی نگهدارنده برای مهار اعتیاد به هروئین و مواد مخدر و اعتیاد آور
• )حب جدوار  (داروی ترک اعتیاد ، مسکن قوی و ضد درد با اثرات تقویتی بدون ایجاد وابستگی و اعتیاد
• )نالوکسان (برای تشخیص و درمان مسمومیت ها با مواد مخدر یا کومای ناشی از آن مصرف می شود
• )نالتروکسان (به عنوان داروی کمکی برای درمان اعتیاد به کار می رود

♦  تاثیرات اعتیاد بر خانواده

با وجود یک فرد معتاد در خانواده زندگی همه اعضا به نحوی صدمه می بیند. اعضای خانواده برای ادامه حیات مجبور می شوند که در زندگی خود تغییراتی بدهند تا بتوانند با اثرات ویرانگر اعتیاد کنار بیایند. به مرور زمان این روش باعث می شود تا خود آن ها نیز در زندگی خود با مشکلات فراوانی رو به رو شوند. با وجود آنکه اعتیاد به مواد مخدر همواره در بین مردان بیش از زنان بوده اما در چند سال اخیر اعتیاد در ایران در بین زنان نیز افزایش چشمگیری داشته است.

براساس بررسی ها و تحقیقات انجام شده در حوزه اعتیاد زنان، بانوان بدلیل اطلاعات ناکافی و ندانسته در دام اعتیاد گرفتار می شوند. همچنین رییس سازمان بهزیستی کشور با بیان افزایش اعتیاد در میان زنان در کشور عنوان داشت که بیش از ۵۰ درصد معتادان را افراد متاهل تشکیل می دهند.

مجموعه ای از عواطف و احساسات ویرانگر وجود دارند که سلامت روانی، رفتاری و کیفیت زندگی اعضای خانواده به علت همجواری در کنار فرد معتاد را به خطر می اندازند. این گونه احساسات و رفتارها عبارتند از:

• احساس گناه: حالتی که افراد خانواده تصور می کنند که مقصر اعتیاد عزیز معتادشان هستند.
• خشم: شامل خشم از معتاد و رفتارهای غیرقابل پیش بینی وی و یا خشم از علل و عواملی که موجب بروز اعتیاد وی شده اند.
• انکار و احساس شرمندگی: خانواده هایی که شناخت کافی از بیماری اعتیاد ندارند برای فرار از سرخوردگی و شرمساری معتاد بودن عزیزشان، اقدام به انکار کردن کرده و یا همواره در وجودشان احساس شرمندگی می کنند.
• اضطراب و تشویش: حالتی که به دلیل رفتارهای غیرقابل پیش بینی معتاد، و اتفاقات متعددی که از پیامدهای اعتیاد یکی از افراد خانواده ناشی می شود رخ داده و باعث می شود که اعضای خانواده همواره در اضطراب و تشویش به سر ببرند.

♦  کمک خانواده

همانگونه که برای توقفِ بیرون روی نمیتوان ازبیمار انتظار داشت به کمک اراده جلوی آن را بگیرد از معتاد نیز نمیتوان توقع داشت که با نیروی اراده بر اعتیادش غلبه کند. او به مراقبت پزشکی و حمایت عاقلانه، دلسوزانه و صبورانه ی اطرافیانش نیاز دارد. همانطور که اگر در کودکی تب می کرد، تا بهبودی کامل اعضای خانواده از او تیمارداری می کردند اکنون نیز او به چنین مراقبتی نیاز دارد. حتی پس از بستری و ترک نیز لازم است که خانواده تا چند سال مراقبش بوده چنانچه مجدداً به سمت مواد برگشت بی آنکه او را سرزنش کنند صبورانه وی را کمک نمایند تا دوباره ترک کند و همچنان به مراقبت از او ادامه دهند.

همانگونه که یک بیمار قلبی نیاز به مراقبت دارد یک معتاد هم که مغزش بیمار شده است نیاز به مراقبت ویژه دارد مضافاً اینکه، در این نوع بیماری که بیو شیمی مغز تحت تأثیر قرار گرفته فرد قادر نیست که از تجارب گذشته ی خود درس بگیرد و به اصطلاح، نقاطِ علت و معلول را بهم وصل کند(Connecting the dots).  در حقیقت تا چندین ماه پس از ترک و سم زدائی از بدن بیمار، هنوز نمیتوان از وی توقع حرف شنوی داشت. زیرا او نصایح را می شنود و لی تحلیل و درک نمی کند.

وی حتی متوجه ی وضعیت خودش نیست. انتظار اینکه در چنین وضعیتی او حال خود را درک کند مانند آن است که از یک کامپیوترِ از کار افتاده انتظار داشته باشیم پیغام بفرستد که از کار افتاده است خانواده باید به معاشران بیمارشان نیز توجه داشته باشند؛ اجازه ندهند برخی با ایجاد وسوسه تلاش وی برای بهبود را خنثی کنند. به قولی، اولین گام برای در امان ماندن از طوفان آنست که در و پنجره ها بسته شوند. برای این منظور، باید رابطه ای صمیمانه با بیمار برقرار کرد تا بتوان ازوجود چنین وسوسه کنندگانی مطلع شد آنگاه به او کمک کرد که از مُجالست با آنان بپرهیزد.

♦  گستردگی اعتیاد در جهان

هم اکنون بیش از ۲۲۰ میلیون مصرف کننده مواد اعتیادآور در جهان وجود دارد. ۱۵۰ میلیون نفر معتاد به مواد توهم زایی مانند حشیش، ۱۵ تا ۲۰ میلیون نفر معتاد به ماده محرک کوکایین و مشتقات آن، ۱۵ تا ۲۱ میلیون نفر معتاد به هروئین و سایر مواد مخدر و سایرین نیز انواع مواد اعتیاد آور روانگردان و شیمیایی را مورد سوء استفاده قرار می دهند.

♦  ایران

طبق آمار وزارت بهداشت ایران در سوم مهر ۱۳۹۱، تعداد معتادان دائمی در ایران که مصرف روزانه مواد مخدر دارند بین دو میلیون تا دو میلیون و دویست هزار نفر است.